Görüştüğümüz kaynaklar, bu sayının 50'yi aştığını öne sürüyorlar. Cezaevinde gördüğü işkencelerin bıraktığı kalıcı hasarlar nedeniyle hayatını kaybedenlerin sayısı ise bilinmiyor.

Bu cezaevinin yakın dönem Türkiye siyasi tarihine en büyük etkisinin, "Apocular' olarak başlayan hareketin PKK olarak gelişip büyümesi" olduğu yorumları ise sık sık dile getiriliyor.

Cezaevindeki uygulamaların mimarı olduğu söylenen Binbaşı Esat Oktay Yıldıran da, 1988 yılında PKK'nın üstlendiği bir suikast sonucunda İstanbul'da öldürüldü.

'Orada yaşadığımız vahşeti unutmamız mümkün değil'

Darbe döneminde Diyarbakır E Tipi'nde hapis yatanlar maruz kaldıkları ve şahit oldukları "insanlık dışı uygulamalar nedeniyle" bu yapının bir 'utanç müzesi olması' gerektiği görüşünü savunuyorlar. Bu görüşte olanlardan biri de 31 Aralık 1980'de tutuklanıp Diyarbakır E Tipi Cezaevi'nde sekiz yıl kalan Mehdi Aslan.

PKKlı olduğu iddiasıyla 30 Aralık 1980'de tutuklanan, hakkında 24 hapis cezası istenen, askeri mahkemede başlayan yargılaması Devlet Güvenlik Mahkemesi (DGM), Ağır Ceza Mahkemelerinde süren Aslan, tüm bu süreçlerin sonucunda beraat etmiş. İşkencenin en yoğun yaşandığı yıllar dahil olmak üzere Diyarbakır E Tipi Cezaevi'nde sekiz yıl kalan Mehdi Aslan "Orada yaşadığımız vahşeti unutmamız mümkün değil" diyor.

On yılın ardından Eskişehir'den tahliye olduktan sonra Diyarbakır'a geldiğinde yaptığı ilk iş, ağır işkencelere maruz kaldığı cezaevini görmek ve o acılarla yüzleşmek olmuş.

İşkenceyle dolu yıllar geçirdiği cezaevinin dışarıdan gördüğü ilk an olduğu yere çöküp kalmış. O an hissettiklerini anlatıyor:

"Başımı kaldırıp bloklara baktığımda dizlerim titredi, boş bir çuval gibi olduğum yere yığılıp kaldım, orada kaybettiğimiz bütün arkadaşlarım gözümde belirdi, kışın ortasında havalandırmada o buz kütlelerin üzerine çıplak bedenle yatırılmamızı, yazın 45 derece sıcağında kaynayan beton zemine çıplak bedenle kanayana kadar süründürülmemizi, yaralarımıza tuz basılmasını, kafalarımızı kanalizasyona sokup yedirilen pislikleri hatırladım, Esat Oktay'ın hakaretlerini, köpeği Co'ya verdiğimiz tekmilleri, bir solukta okutulan 52 marşı…Dayanamadım, hıçkıra hıçkıra ağladım…"

Mehdi Aslan, sekiz yılda bir çok tutuklunun ölümüne de şahit olmuş. PKK'nın kurucu kadrolarından Mazlum Doğan, Diyarbakır E Tipi Cezaevi'nin koşullarını protesto etmek amacıyla 1982'de, Nevruz gününde intihar etti.

Onun intiharından sonra cezaevindeki siyasi hükümlülerin bir kısmı ölüm orucu eylemleri ve isyan başlattılar.

18 Mayıs 1982'de Ferhat Kurtay, Necmi Öner, Mahmut Zengin ve Eşref Anyık da cezaevi koşullarını protesto etmek için kendilerini yakarak intihar ettiler.

Mehmet Hayri Durmuş, Akif Yılmaz ve Ali Çiçek ve Kemal Pir, 14 Temmuz 1982'de başlattıkları ölüm orucuna hayatlarını kaybettiler. Bütün bunların yanında, Doktor Necmettin Büyükkaya, Altan Tan'ın babası Bedii Tan'ın ölümüne de şahit olan Mehdi Aslan, cezaevi koşulların iyileşmesinde buna karşı koyan ve 'hayatını bedel veren arkadaşlarının' mücadelesi sayesinde olduğunu söyledi.

Üzerinden kırk yıl geçmesine rağmen, o günleri unutamayan Aslan, Kawa Davası'ndan tutuklanan 22 yaşındaki Önder Demirok ile ilgili anısı anlatıyor:

"Çok gençti, nişanlıydı. Aldığı darbelere ve günlerce buzun üstünde gördüğü işkencelere bedeni dayanamadı, ciğerleri iflas etmişti. Çok hastaydı, o gün yaşlı annesi görüşüne gelecekti, bana baktı ve 'Mehdi Abi, gücüm tükendi, buradan çıkamayacağım' dedi. 'Biraz daha diren, buradan beraber çıkacağız, surların önünde ciğer yiyeceğiz, düğününde halay çekeceğiz' dedim.

"Ranzasında sırtını duvara yaslayarak oturdu, 75 kişinin kaldığı o koğuşun sorumlusuydum, 35 zeytin, iki üç kişiye bir tas çorba ve 3-5 ekmekten oluşan kahvaltı kumanyası gelmişti, kara kara bunu herkese eşit şekilde nasıl dağıtırım diye düşünürken kahvaltıya gelmesi için Önder'e seslendim, bizi izliyor sandım, oturduğu yerden gözleri açık son nefesini vermişti…"

Cezaevinin her santimetrekaresinde acı yaşadıklarını söyleyen Aslan, ülke olarak bu gerçekle yüzleşmek gerektiğini söyledi ve bunun da tüm mekanın bir müzeye dönüştürülmesi ile sağlanabileceğini ifade etti:

"Hala bile kültür merkezi mi, müze mi olacağı net değil, ben oranın bir mağduru olarak 5 Nolu cezaevinin müze yapılmasını istiyorum. Elbette ki kültüre ve sanata karşı değiliz ama bu tür aktiviteler için farklı mekanlar var, gözümüzün önünde can veren arkadaşlarımızın öldüğü o koğuşlar, cezaevinin tamamı, bir daha bu tür acılar yaşanmasın diye geçmişle yüzleşme mekanı olan müzeye dönüştürülmeli..."

Bozyel: 'Kürtlerin hafızasının çok önemli bir parçası'

12 Eylül döneminde Türkiye'de 98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan yargılandı. 80 darbesinden önce bölgede de güçlü bir Kürt siyasi hareketi mevcuttu. 'Apocular' olarak bilinen PKK, Devrimci Doğu Kültür Ocakları, Özgürlük Yolu, Rizgari, Kawa gibi farklı siyasi hareketin üyesi ya da temsilcisi olan binlerce kişi, yasadışı örgüt üyesi olmaktan tutuklanıp Diyarbakır E Tipi Cezaevi'ne gönderildiler.

Kürdistan Sosyalist Partisi Başkan Yardımcısı Bayram Bozyel de, 12 Eylül darbesinde Özgürlük Yolu Davası'ndan tutuklanarak beş yıl hapis yatmış. Diyarbakır E Tipi Cezaevi'nde kötü anılarıyla ilgili "Diyarbakır 5 No'lu" adında bir de kitap yazan Bozyel, cezaevinin müze olması gerektiğini savunuyor.